Türkiye Cumhuriyeti, 29 Ekim 1923’te Gazi Mustafa Kemal Atatürk önderliğinde ilan edilmesinin ardından 102 yaşına girdi. Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte, “Egemenlik kayıtsız, şartsız milletindir” ilkesi devlet yönetiminde en belirgin biçimiyle uygulanmaya başladı.
Bağımsızlık mücadelesinin başlangıcı
Türk milletinin bağımsızlık mücadelesi, 19 Mayıs 1919’da Atatürk’ün Samsun’a çıkarak başlattığı hareketle başladı. Bu tarih, Anadolu’nun işgalden kurtarılması ve milli mücadele ateşinin yakılması açısından dönüm noktası oldu. Atatürk, Erzurum Kongresi’nde Mazhar Müfit Bey’e zaferden sonra hükümet şeklinin cumhuriyet olacağını bildirdi; ancak toplum henüz cumhuriyet fikrine alışık olmadığından bu karar milli bir sır olarak saklandı.
Lozan Antlaşması ve Ankara’nın başkent oluşu
Kurtuluş Savaşı’nın zaferle sonuçlanmasının ardından, yeni Türk devletinin uluslararası varlığı 24 Temmuz 1923’te imzalanan Lozan Antlaşması ile resmen tescillendi. 13 Ekim 1923’te ise Ankara, Türkiye’nin hükümet merkezi olarak ilan edildi. Bu adım, devletin rejiminin netleşmesi ve başkanın seçilmesi ihtiyacını doğurdu.
Cumhuriyet’in ilanına giden süreç
O güne kadar devlet başkanlığı görevini Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı Mustafa Kemal Paşa yürütüyordu. 27 Ekim 1923’te İcra Vekilleri Heyeti’nin istifası ve yeni bir kabinenin oluşturulamaması, Cumhuriyet’in ilanı için acil bir çözüm gerektirdi.
Atatürk, 28 Ekim akşamı Çankaya Köşkü’nde arkadaşlarıyla bir araya gelerek, “Yarın Cumhuriyet ilan edeceğiz” dedi. O gece İsmet Paşa ile birlikte 1921 Anayasası’nda bazı maddeleri değiştiren tasarı hazırlandı.
29 Ekim 1923 – Tarihi oylama ve ilan
29 Ekim 1923’te TBMM’de yapılan oylamada, 158 milletvekilinin tamamının oyuyla Türkiye Cumhuriyeti ilan edildi. Cumhuriyet’in ilanı, “Yaşasın Cumhuriyet” sesleri ve alkışlarla karşılandı. Ardından yapılan gizli oylamada, Mustafa Kemal Atatürk TBMM tarafından Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk cumhurbaşkanı seçildi. Atatürk, kürsüde yaptığı konuşmayı, “Türkiye Cumhuriyeti mesut, muvaffak ve muzaffer olacaktır” sözleriyle tamamladı.
Yeni yönetim ve hükümet sistemi
Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte, devlet başkanlığı ve hükümet sistemi de düzenlendi. Buna göre, cumhurbaşkanı başbakanı atayacak, başbakan ise bakanlarını seçip cumhurbaşkanının onayına sunacaktı. Bu uygulama ile Meclis Hükümeti Sistemi sona erdi, parlamenter rejim hayata geçirildi. İlk hükümeti kurmakla İsmet İnönü görevlendirilirken, Fethi Okyar TBMM Başkanlığı’na seçildi.
Cumhuriyet’in kutlanması ve milli bayram ilanı
Türk halkı, 29 Ekim 1923’te Cumhuriyet’in ilanını coşkuyla kutladı. 26 Ekim 1924’te yayımlanan kararnameyle Cumhuriyet’in ilanının kutlanması kararlaştırıldı. 2 Şubat 1925’te Hariciye Vekaleti’nin sunduğu kanun teklifi ve TBMM’nin 19 Nisan 1925’te kabulü ile 29 Ekim resmi olarak milli bayram ilan edildi.
Cumhuriyet’in ilanı, Türkiye’nin modernleşme ve demokrasi yolunda attığı en önemli adımlardan biri olarak tarihe geçti ve bugün 102. yılı coşkuyla kutlanıyor.
